Met Plan Samenleven wilde de Vlaamse overheid lokale besturen versterken om van samenleven in diversiteit een succes te maken. Het driejarige subsidieprogramma (2022–2025) bood een menukaart van 24 acties waarmee steden en gemeenten aan de slag konden – van het versterken van de kennis van het Nederlands tot het opbouwen van netwerken en begeleiding naar werk. 

Het Agentschap Binnenlands Bestuur gaf ons de opdracht om dit instrument te evalueren en antwoord te bieden op de vraag of de lokale besturen versterkt zijn in hun rol om het samenleven te bevorderen in hun gemeente. 

Dit jaar loopt Plan Samenleven ten einde. De Vlaamse overheid zet vanaf 2026 in op een sociaal cohesieplan. In de laatste fase van ons onderzoek verzamelden we feedback van lokale besturen over dit nieuwe plan. 

Aanpak van de evaluatie 

Om een breed inzicht te krijgen op de invloed van Plan Samenleven ondernomen we verschillende stappen: 

• We spraken met andere beleidsdomeinen die raken aan dezelfde thema’s om de meerwaarde van het Plan tegenover ander beleid in kaart te brengen. 
• We voerden focusgroepen uit met ondersteuners die externe hulp aanboden aan de besturen. 
• We verzamelden brede inzichten bij de deelnemende lokale besturen via een online bevraging. 
• We verzamelden diepgaande inzichten bij 10 lokale besturen via casestudies. 

Toen het nieuwe sociale cohesieplan nog in ontwikkeling was, organiseerden we twee werksessies met lokale besturen om hun feedback te verzamelen. 

Belangrijkste lessen uit Plan Samenleven 

Uit het onderzoek konden we volgende belangrijkste lessen trekken:  

• Plan Samenleven werkte versterkend en aanvullend. Het bood extra slagkracht aan bestaande initiatieven rond samenleven, die zo konden worden verdiept of opgeschaald. 
• De lokale besturen werden zichtbaar versterkt in hun capaciteit en regierol. 
• Duurzame verankering van acties blijft echter een uitdaging en hangt sterk af van de lokale context. Politiek draagvlak, aansluiting bij het reguliere beleid, interne expertise en de maturiteit van het samenlevenbeleid vergroten de kansen op verduurzaming. 
• De voorwaarden van Plan Samenleven geven richting, maar zijn niet bepalend:  
• De menukaart van acties bood voldoende flexibiliteit en inspiratie, maar bevorderde maar beperkt de transversale werking.  
• De KPI’s maakten resultaatfinanciering efficiënt, maar gaven geen volledig of realistisch beeld van de werkelijke impact en kwaliteit. 
• De verplichte cofinanciering was haalbaar qua omvang, maar droeg weinig bij aan de duurzaamheid van de acties.
• De inzet van externe ondersteuners bracht waardevolle expertise, maar ook een zekere afhankelijkheid. 
• De ondersteuning van het Agentschap Integratie en Inburgering bood meerwaarde afhankelijk van de lokale context. 

Breder toepasbare lessen voor beleidsmakers 

Naast lessen rond een sterk lokaal samenlevenbeleid, kunnen we ook meer algemene inzichten formuleren uit de ervaring met Plan Samenleven. Deze kunnen inspiratie bieden voor beleidsmakers die meer lokaal aan de slag willen gaan: 

• Transversale plannen vragen om duidelijke afspraken tussen departementen en agentschappen, met gedeelde ambities én financiële engagementen. 
• Vind de balans tussen Vlaams richtinggevend kader en lokaal maatwerk. Lokale besturen moeten binnen het richtinggevend kader de ruimte krijgen om te werken volgens hun eigen lokale logica en context. 
• Duurzame verankering kan enkel gegarandeerd worden als de capaciteit op de lange termijn vergroot wordt. 
• Niet-geformaliseerde samenwerking biedt flexibiliteit maar verhoogt risico’s. Vlaanderen kan hier een afsprakenkader bieden om richting te geven. 
• Resultaatfinanciering via KPI’s werkt enkel met een kwalitatieve benadering.  

Inzichten van lokale besturen over het nieuwe Sociale Cohesieplan 

Het aanbod naar lokale besturen onder het nieuwe sociale cohesieplan bestaat uit een subsidieoproep gericht aan expertorganisaties om een aanbod te ontwikkelen voor lokale besturen waar ze op kunnen indienen. Verder biedt ook AgII een nieuw ondersteuningskader aan binnen dit plan.  

We organiseerden twee werksessies met een veertigtal besturen om hun feedback te verzamelen op het ontwerpkader van het beleid.  Hieronder geven we graag de belangrijkste inzichten mee. 

Subsidieoproep richting expertorganisaties waar lokale besturen op beroep kunnen doen 

Over het algemeen stonden de besturen voorzichtig positief tegenover de voorgestelde thematische focus op werk, onderwijs en vrije tijd als hefbomen voor sociale cohesie: 

• Werk: Er is vraag naar een duidelijke afbakening en meerwaarde tegenover ander bestaand beleid. Lokale besturen benadrukken dat de eerste stappen van activering focus moeten krijgen en outreachend werken en vrijwilligersinitiatieven, behouden moeten blijven. Het motiveren en bereiken van de doelgroep vergt veel inspanning, en naast individuele begeleiding moet er ook aandacht zijn voor structurele drempels op de arbeidsmarkt. 

• Onderwijs: Lokale besturen zien onderwijs als een cruciale hefboom voor sociale cohesie, met scholen als toegangspoort tot gezinnen en buurten. Ze vragen aandacht voor schooluitval, taalverwerving en rolmodellen, en pleiten voor meer samenhang tussen de vele initiatieven, onder meer via brugfiguren. 

• Vrije tijd werd erkend als belangrijke ontmoetingsruimte, op voorwaarde dat drempels voor deelname – zeker voor meisjes – worden weggewerkt.  

Verder kreeg de focus op vrouwen en meisjes van buitenlandse herkomst brede steun, mits voldoende flexibiliteit in de uitvoering.  

Tot slot vroegen de besturen over de samenwerking met experteorganisaties aandacht voor de lokale context, duidelijke rolverdeling en afspraken en duurzaamheid van de initiatieven. 

Ontwerpkader ondersteuning van het Agentschap Integratie en Inburgering  

De lokale besturen staan positief tegenover de drie focusthema’s van AgII — sociale netwerken versterken, je thuis voelen en inclusieve communicatie — maar hebben nog veel vragen over de praktische uitwerking van het ondersteuningsaanbod. Ze vragen een combinatie van beleidsmatige en praktische ondersteuning, met ruimte voor maatwerk naast een basisaanbod. AgII wordt idealiter gezien als kenniscentrum, coach, aanbieder van producten en diensten, en verbinder tussen gemeenten en andere organisaties. 

Kennisdeling wordt als essentieel beschouwd: besturen willen van elkaar leren via regionale netwerken, inspiratiedagen en een digitaal platform met goede praktijken, richtlijnen en uitwisselingsmogelijkheden, op voorwaarde dat dit gebruiksvriendelijk en kwaliteitsvol wordt opgezet. 

Eindrapport 

Lees het eindrapport hier: https://assets.vlaanderen.be/image/upload/v1760625190/repositories-prd/Eindrapport_evaluatie_Plan_Samenleven_asofqn.pdf