Elk jaar werken wij aan meer dan 300 projecten.
Zorgen voor onroerend erfgoed: tijd voor een paradigmashift
Cathy Cardon
Expert Cultuur & Toerisme
"Als kunstwetenschapper met een groot hart voor erfgoed, was het voor mij een eer en genoegen om, samen met vele anderen, stappen te zetten naar een transformatie van het onroerenderfgoedbeleid. Het is een sector die moeilijk in beweging te krijgen is: door de bezorgdheid dat erfgoed verloren kan gaan, door de complexe regelgeving en door de financiële engagementen op lange termijn. Het was dan ook bijzonder fijn om te ontdekken dat gesprekspartners uit alle richtingen het er desondanks toch over eens waren dat het anders zal moeten, en dat de tijd rijp is om werk te maken van een nieuw erfgoedzorgmodel."
De uitdaging
Hoewel de maatschappelijke context in de afgelopen 50 jaar sterk geëvolueerd is, en daarbij ook de internationale visie op onroerend erfgoed, is het Vlaamse ondersteuningsinstrumentarium voor onroerenderfgoedzorg (nog) niet mee geëvolueerd. De huidige aanpak kan onvoldoende antwoord bieden op de vragen die vanuit veel erfgoedzorgers komen, en de huidige werkwijze leidt tot frustraties bij de betrokkenen. Het bijsturen van instrumenten op details biedt geen oplossing. Een meer fundamentele hertekening en herijking is nodig: een nieuwe “rationale” of filosofie die de basis vormt voor de ontwikkeling van ondersteunings- en financieringsinstrumenten die een beter antwoord bieden op de actuele uitdagingen.
De werkwijze & resultaten
Om tot een nieuwe rationale te komen, startte IDEA Consult het onderzoek ‘outside in’: we keken eerst naar de evolutie in internationale charters en visies, en hoe erfgoedzorg wordt aangepakt in Nederland, Schotland, Zweden en Denemarken. Een belangrijke internationale evolutie is onder meer een integrale, maatschappelijke visie op de plek van onroerend erfgoed in de omgeving én in de samenleving. Daarenboven is er het besef dat onroerend erfgoed niet alleen over ‘stenen’ gaat maar ook over verhalen, emoties en betekenissen die mensen en gemeenschappen verbinden aan plekken. Deze bredere, sociaalmaatschappelijke invalshoek kan meer mensen ertoe aanzetten om samen beter voor het onroerend erfgoed te zorgen: erfgoed kan ook oplossingen bieden voor andere maatschappelijke vraagstukken. Van daaruit kan er een gedeeld belang ontstaan dat kan leiden tot nieuwe oplossingen.
In de tweede onderzoeksfase werd ‘inside out’ naar de onderzoeksvraag gekeken, via een reeks stakeholdersessies en interviews met diverse types van ‘erfgoedzorgers’: private eigenaars, ondernemers, lokale besturen, erfgoedverenigingen, VVSG, … Daaruit bleek dat deze ideeën ook in Vlaanderen leven – én vaak ook al worden toegepast. Maar het huidige erfgoedbeleid en -instrumentarium speelt hier niet op in, en biedt weinig handvatten om ‘samen’ voor erfgoed te zorgen: vanuit verschillende types erfgoedzorgers, vanuit verschillende beleidsdomeinen, vanuit verschillende zorgmotieven.
Om tot beter aangepaste en meer doelmatige ondersteuning en financiering te komen, stelt het onderzoeksrapport een paradigmashift voor op 4 niveaus:
- De evolutie van een “objectgerichte” erfgoedvisie naar een maatschappelijk én ruimtelijk ingebedde erfgoedvisie;
- De evolutie van een top down organisatie met het Agentschap Onroerend Erfgoed als bewaker, naar een netwerkmodel met het Agentschap als baken, coach en co-creatieve partner;
- Een verbreding van de voornamelijk ‘materieel’ gerichte strategieën die vertrekken vanuit externe motivering (stok- en wortelbeleid) naar strategieën die inspelen op diverse erfgoedzorgmotivaties en drempels, en die vertrekken vanuit interne motivatie en collectieve ambitie;
- Een evolutie van ondersteuningsinstrumenten met een ‘one size fits all’ aanpak, die wel vrijheid maar geen houvast bieden, naar gedifferentieerde instrumenten op vlak van sensibilisering, (kennis)ondersteuning, financiering en regelgeving, opgezet vanuit het versterken van gedeelde ambities, co-creatie en cofinanciering.
De vraag naar een nieuwe rationale voor erfgoedzorg is een uitdagende vraag, die we in deze studie beantwoord hebben met een argumentatie en handvatten voor een ambitieuze omslag in het erfgoedzorgbeleid. Dit onderzoek heeft aangetoond dat er in Vlaanderen veel aan het bewegen is onder de waterlijn, en dat de tijd rijp is om ook hier de brede maatschappelijke visie op erfgoedzorg ingang te doen vinden in beleidsmaatregelen. Daartoe is er heel wat inspiratie te vinden in buitenlandse erfgoedzorgpraktijken, die echter vaak zelf ook zoekende zijn. Kennisuitwisseling en partnerschappen vanuit diverse maatschappelijke actoren, zowel in Vlaanderen als met buitenlandse partners, bieden kansen om het erfgoedzorgbeleid op een andere leest te schoeien. Finaal moet die andere aanpak bijdragen aan het verhogen van de snelheid, de kwaliteit en de omvang van de zorg die geboden wordt aan het erfgoed. Zodat het erfgoed niet alleen van betekenis kan zijn en blijven voor de huidige samenleving, maar ook voor de generaties na ons.
Het onderzoeksrapport is gepubliceerd op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed.